समुद्र पंचक्रोशी नर्मदा परिक्रमा!*

 *समुद्र पंचक्रोशी नर्मदा परिक्रमा!*

(येती सोमवती अमावास्या २६ मे २०२५ ला आहे, या दिवशी आपण ही समुद्र पंचक्रोशी नर्मदा परिक्रमा आपल्याकडून करवून घेण्याची प्रार्थना मैय्याला करत आहोत! तरी इच्छूक नर्मदाभक्तांनी या संधीचा लाभ घ्यावा!)

नर्मदामाईची परिक्रमा हा एक अपूर्व सोहळाच असतो. अनेक जण ही परिक्रमा करतात. ती जिथे रत्नसागराला (अरबी समुद्र) मिळते तेथील काही तीर्थांच्या दर्शनाचा लाभ सर्व भक्तांना होणार आहे. दक्षिण किनाऱ्यावरील श्री कोटेश्वर आणि श्री विमलेश्वर यांचं दर्शन झालं. भरुच जवळच्या हांसोट जवळचा हा संपूर्ण परिसर म्हणजे नर्मदा माईचा विशाल त्रिभुज प्रदेशच आहे. याच दोन ठिकाणी ती दक्षिण बाजूने सागर विलीन होते. तेथील दर्शन झाल्यावर एक अपूर्व योग जुळून येतो तो योग असतो, नर्मदा पंचक्रोशी परिक्रमा करण्याचा. ही परिक्रमा सोमवती अमावास्येला हजारो भक्त वर्षानुवर्षे करत आली आहेत! 

येती सोमवती अमावास्या २६ मे २०२५ ला आहे, या दिवशी आपण ही समुद्र पंचक्रोशी नर्मदा परिक्रमा आपल्याकडून करवून घेण्याची प्रार्थना मैय्याला करत आहोत! तरी इच्छूक नर्मदाभक्तांनी या संधीचा लाभ घ्यावा!

ह्या परिक्रमेला हिंदीमध्ये 'समुद्र पंचकोशी परिक्रमा' म्हणतात. उत्तरेत विविध तीर्थक्षेत्रांमध्ये पंचकोशी परिक्रमा केल्या जातात. तशी ही समुद्र पंचक्रोशी परिक्रमा! नर्मदा मैय्या सागराला मिळते तेथील उत्तर किनाऱ्यावर ही परिक्रमा केली जाते. पंचक्रोशी म्हणजे पाच कोसांचा परिसर! एक कोस म्हणजे दोन मैल किंवा ३.१२ किलोमीटर. म्हणजेच ही परिक्रमा साधारणपणे १५.०६ किलोमीटर परिसरात होते. येत ढोबळमानाने, ती २० किलोमीटर आहे. ती चालत किंवा वाहनाने करता येते. मी वाहनाने केली. ती जवळपास २५ किलोमीटर होते.

गुजरातच्या भरुच जिल्ह्यातील वागरा तालुक्यातील या पंचक्रोशी परिक्रमा मार्गात दहेज स्पेशल इकॉनॉमिक झोन आल्यामुळे तिथल्या गावांमध्ये एकसंधता आली आहे. या मार्गात मुख्यत्वे पाच गावे आहेत. दहेज, अंभेटा, जागेश्वर, लुवारा आणि लखीगाम ही ती गावे. 

या समुद्र पंचक्रोशी परिक्रमेला 'नवनाथ परिक्रमा' असंही म्हणतात. या मार्गावर महादेवाची नऊ स्थाने असल्याने हे नाव प्रचलित आहे. प्रत्येक स्थान विशिष्ट आहे. त्याला शेकडो वर्षांची परंपरा आहे. त्यांची स्थापना देव आणि ऋषींच्या हस्ते झाली आहे. आजवर तेथे हजारो अनुष्ठाने झाली आहेत. तिथल्या अनेक कहाण्या आहेत. सर्व मंदिरे प्राचीन असल्याचे अनेक पुरावे आहेत. शासनाने रस्ते जोडणी उत्तम केली आहे. शिवाय मंदिर  परिसर कात टाकत आहेत. त्यामुळे यात्रा सुफळ संपूर्ण होते.

*गुढार्थ:* पंचक्रोशी अथवा पंचकोशीचा अर्थ स्थूलातील तीर्थयात्रेचा किंवा अंतराचा नसून ही सूक्ष्मातील पंचकोश यात्रा आहे, ही अध्यात्मिक विकासयात्रा, अंतरातील यात्रा आहे. अन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय, आनंदमय कोश असा साधनामार्ग प्रवास करायचा आहे. या अशा यात्रेतून आम्हाला बाहेरचे भटकणे थांबवून अंतरानंदात स्थिर व्हायचे आहे, हा अनंरानंद प्रवास आहे. याला किती दिवस लागतील ते आपापल्या स्थितीवर, प्रयत्नांवर, साधनेवर आणि भगवत्कृपेवर अवलंबून आहे. या अशा यात्रेतून आमचे संसारमागणे थांबवून कुठेतरी आतला प्रवास सुरू करायचा आहे. ही सिद्धस्थाने आपले भगवद्प्रेम वाढवून पंचकोशीच्या अंतर्प्रवासात मदत करतात.

*समुद्र पंचक्रोशी अथवा नवनाथ यात्रा क्रम:*

*(१) मीठीतलाई गोलकुंड, भीमनाथ*¹ तीर्थ (परशुराम संकल्प स्थान)*

*(२) हरीधाम तीर्थ, जमदग्नी तपोभुमी (मार्कंडेश्वर, शुकेश्वर):* श्री हरि महाराज आश्रम या सुंदर ठिकाणी हे मंदिर आहे. मार्कंडेय ऋषींनी हे शिवलिङ्ग स्थापित केलं आहे. हरि महाराज आश्रमात राधाकृष्णाची सुंदर मूर्ती आणि पुरातन हवेली प्रमाणे रचना आहे. इथे काही लोक गुजरात मधील विविध ठिकाणांहून नियमित सेवेसाठी येत असतात.

*(३) परशुराम तीर्थ:* या मार्गावरील अति-प्राचीन स्थळ! स्वतः भगवान परशुराम यांनी हे शिवलिङ्ग स्थापन केलं आहे. इतक्या शतकांच्या गाळात भर पडून पडून आता जमीन मंदिराच्या शिखराला भिडली आहे. साहजिकच दर्शन घ्यायचं असेल तर खाली उतरून जावं लागतं. मंदिराचं बांधकाम साधं आहे. पुजारी सभामंडपातच राहतात. आलेल्या सर्वांची बडदास्त ठेवतात. नियमित भोजन प्रसाद देतात. आजूबाजूचे रहिवासी सुद्धा खूप सेवाभावी आहेत. या ठिकाणी शेकडो संत महंत साधना करून गेले असल्याने साधकांसाठी ही योग्य अशी जागा आहे.

*(४) लोटणेश्वर, समुद्र व रेवा संगम स्थान, लख्खाबावा (लक्ष्मणगिरी महाराज) समाधी:* या परिक्रमा मार्गावर पांडव येऊन गेल्याचे काही दाखले आहेत. त्यापैकी ही एक जागा आहे. भीमाने तप करून सिद्धी मिळवली ती ही जागा असं काही लोक सांगतात. साक्षात नंदिकेश्वर यांनी हे शिवलिङ्ग स्थापन केलं आहे. त्याचं रक्षण व्हावं म्हणून भीमाने त्यावर लोटा ठेवला होता म्हणून लोटेश्वर असे नाव पडले. काही लोक त्याला लुटणेश्वर देखील म्हणतात. या शिवलिङ्गाचे वैशिष्ट्य म्हणजे याचा आकार. नंदिकेश्वरांनी जिथे पाय ठेवला तिथेच हे शिवलिङ्ग तयार झालं. त्यामुळे त्याचा आकार गायीच्या खुरांसारखा आहे. त्यामुळे लोक त्याला 'गाय नी खरी' (खुर) शिवलिङ्ग सुद्धा म्हणतात. हे देखील प्राचीन स्थळ असल्यानं आपल्याला जमिनीत उतरून जावं लागतं.

*श्री लखाबावा दादा मंदिर:* लोटेश्वर महादेव प्रांगणातच येथील प्रसिद्ध सिद्धपुरुष श्री लखाबावा दादा यांचं समाधी स्थळ आहे. नर्मदाभक्त आणि सिद्धी प्राप्त असलेले हे प्राचिनकालीन स्थानिक कोळी समाजातील संत पुरुष आहेत. निपुत्रिक आणि व्यावसायिक अडचणी असलेल्या लोकांना इथे प्रचिती येत असल्याने नवस फेडणाऱ्यांची गर्दी पाहायला मिळते. समाधीवर शिवलिङ्ग स्थापित असून गाभाऱ्याच्या दरवाजावर लखाबावा दादा यांचं 'स्थान' आहे. खूप वेगळी अशी ही जागा आहे. (काही मराठी लोक - विशेषतः काही मराठी युट्युबर परिक्रमावासी, बाबांच्या नावाचा उच्चार लख्खाबाबा करतात पण तो तसा नसून लखाबावा दादा असाच करावा असं स्थानिकांनी आवर्जून सांगितलं!) जवळच लखाबावा दादांच्या गुरूंची समाधी देखील आहे. मंदिर प्रांगण नीटनेटकं आहे. सर्व सोयीसुविधा आहेत. जवळच लखाबावा दादांचे तळे आहे. त्याला साधारणपणे वर्षभर पाणी असतं.

*(५) भूतनाथ*²-कुंडनाथ*³-तुंडनाथ*⁴:* येथे ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश लिङ्ग स्वरूपात स्थापित आहेत.  त्यांची स्थापना महादेवांनी केली आहे. जवळच श्री सिकोतर माता मंदिर आहे. मंदिराजवळ दाट बाभळीचं वन आहे. भीमाने बाण मारून तयार केलेलं बाणेश्वर कुंड आणि शिवलिङ्ग आहे. पुरातन कालीन स्मशान आहे. दाट झाडी असल्याने व आजूबाजूला औद्योगिक क्षेत्र झाल्याने हा जंगल भाग निलगायी, साप, तरस, कोल्हे आणि शेकडो पक्षी यांचा अधिवास झाला आहे. सोबतीला अनेक साप आणि शेकडो मोर आहेत. दानशूर गुजराती समाजाच्या उपक्रमांमुळे सहज अन्न उपलब्ध होत असल्याने अक्षरशः मयूर-वन आहे की काय असं वाटावं इतके मोर इथे आहेत. लोकांसाठी अन्न दान नियमितपणे सुरू असतं. अनेक तंत्र साधक इथे मुक्कामाला असतात अशी माहिती मिळाली. सेवेसाठी वडोदरा (बडोदा) आणि भरुचहून अनेक जण नेहमी येतात. 

*(६) मोक्षतीर्थ अथवा मोखडेश्वर अर्थात मोक्षनाथ*⁵:* हे दिव्य क्षेत्र शक्ती स्थापित असून त्यांस श्री मनकामेश्वर महादेव मंदिर असंही संबोधलं जातं. मुख्य मंदिराचा सध्या जीर्णोद्धार सुरू आहे. प्रांगणात नर्मदा मैय्याचं देखणं मंदिर आहे.

*(७) दुधेश्वर, दुधनाथ*⁶, दाहेजग्राम:* हे शिवलिङ्ग दधिची ऋषींनी स्थापन केलं आहे. दधिची ऋषींची तपोभूमी म्हणून दाधिच गावाचे कालांतरानं 'दहेज' नामाभिधान झालं. मंदिर प्रांगण अतिशय देखणं आहे. गाभाऱ्यात गेल्यावर उज्जैनच्या महाकालेश्वर महादेवाची आठवण यावी, अशी एकंदर रचना आहे. इथे नित्य स्वरूपात विविध अनुष्ठाने होत असल्यानं त्यासाठी एक वेगळा हॉल आणि पुजाऱ्यांची- भाविकांची निवास व्यवस्था चांगली आहे. अंगणात पक्ष्यांच्या राहण्याची सुंदर सोय केलीय.

*(८) नीलकंठेश्वर, दाहेजग्राम:* दहेज गावाच्या दिशेनं निघाल्यावर अगदी मुख्य हमरस्त्यावर दिसणारं हे मंदिर नीलकंठ महादेव स्थापित आहे. सध्या इथेही जीर्णोद्धार जोरात सुरू आहे. हे शिवलिङ्ग बाणलिङ्ग स्वरूप आहे. प्रांगणात बेल, वड आणि पिंपळ वृक्ष आहेत.  निवास आणि पूजन व्यवस्था आहे.

*(९) चंद्रमौलेश्वर, अंबेठाग्राम अर्थात उमियानाथ*⁷:* अंभेटा गावातील श्री कृष्णानंद आश्रमाच्या सात्त्विक आणि देखण्या प्रांगणात हे मंदिर आहे. देवळापासून रेवा संगम जवळ असल्यानं परिक्रमावासियांच्या निवासाची सुंदर व्यवस्था इथे आहे. महादेवाजवळ माता आशापुरा, श्री उमियानाथ, नर्मदा मैय्या आणि कालभैरव मंदिरे आहेत. येथून जवळच एक तलाव आहे.

*(१०) सिगनाथ*⁸, सुवाग्राम*

*(११) जागेश्वर अर्थात जागनाथ*⁹ मीठीतलाई गोलकुंड:* जागेश्वर गावाचे मुख्य तीर्थक्षेत्र असलेलं हे जागनाथ महादेव मंदिर आहे. मंदिर प्रांगण खूप मोठं आहे. व्यवस्था उत्तमच आहे. देवळात गणपती, हनुमान, कालिका, सरस्वती, दुर्गा विग्रह आहेत. गावकऱ्यांच्या उपक्रमांसाठी आणि परिक्रमावासियांच्या व्यवस्थेसाठी वेगवेगळ्या इमारती आहेत. महंत वृक्षप्रेमी आहेत; त्यामुळे असंख्य फुलझाडं उत्तमरित्या सांभाळली आहेत. वैयक्तिक अनुष्ठाने आणि धार्मिक कार्यक्रमांसाठी निवास आहेत.

जागेश्वर जवळच *मिठीतलाई* आहे. याच ठिकाणी परिक्रमावासी रेवा संगम पार करून उत्तर तटावर उतरतात. सध्या गुजरात शासनातर्फे परिक्रमावासियांना तटावर येणं सोपं व्हावं म्हणून विशाल जेट्टी बांधली जात आहे. या जेट्टीजवळ दहेज-घोघा (भावनगर) रो-रो फेरी सर्व्हिस जेट्टी आहे. दक्षिण गुजरात मधून सौराष्ट्रात जाण्याचा जवळचा मार्ग यामुळे उपलब्ध झाला आहे. मिठीतलाई मध्ये मोठा आश्रम असून उत्तम निवास व्यवस्था आहे. नर्मदा मैय्याचं मोठं मंदिर आहे.

*तर अशी नऊ महादेव (नवनाथ*) स्थाने झाली की आपली समुद्र पंचक्रोशी परिक्रमा पूर्ण झाली!* 

सोबत हा यात्राक्रम सुंदर व योग्य अशा पौराणिक माहितीसह दोन भागात देत आहे, जो यात्रा करण्यापूर्व नर्मदाभक्तांनी अवश्य जाणून घ्यावा.

(१) https://youtu.be/tlu-AvHDr8g?si=D91--YQID6tfQeFF

(२) https://youtu.be/Gu69djMP_v4?si=Kzai3594NOxRtdvQ

 

*नमामि देवी नर्मदे!*

श्रीकृष्ण वसंत पुराणिक