भवताल’...

 भवताल’...

सुरुवातीला दिवाळी अंकासाठी हे नाव दिलं गेलं. त्यानंतर मासिकासाठी आणि पुढं एकूणच निसर्ग-पर्यावरणाविषयक मंचासाठी दिलेलं हे नाव. हे नाव ऐकताच अनेकांची प्रतिक्रिया असते की, या विषयासाठी इतकं समर्पक नाव दुसरं असूच शकत नाही! अगदी खरंय ते.

पण हे नाव कुठून आणि कसं आलं? हे कदाचित तुम्हाला माहीत नसेल. त्याचीच ही गोष्ट.

या नावाची सुरुवात होते- ‘लोकसत्ता’ या वर्तमानपत्रापासून. मी १९९६ सालापासून ‘लोकसत्ता’ शी संबंधित होतो. त्या वर्षी अगदी अपघाताने म्हणा किंवा योगायोगाने म्हणा, पत्रकारितेच्या वर्गाला प्रवेश घेतला. लगेचच काही महिन्यांनी, गणपतीच्या काळात विद्यार्थी म्हणून ‘लोकसत्ता’ मध्ये प्रवेश केला. पुढे २०१५ पर्यंत तिथेच होतो. त्या वर्षी दिवाळीत ‘भवताल’ या नावाने नियतकालिक सुरू केले. त्याच्या थोडासा आधी ‘लोकसत्ता’ तून बाहेर पडलो. तब्बल १९ वर्षांचा हा काळ, विद्यार्थी ते वरिष्ठ सहसंपादक अशी प्रगती होत गेली.

या काळात बरंच काही केलं. त्यापैकी सर्वांत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे हवामान, पर्यावरण या विषयांसाठी दिलेलं योगदान. हवामान, भूविज्ञान, पाणी या विषयांवर केलेले स्तंभलेखन. लहरी हवा, दगडांच्या देशा, पाणी ते पाणी... या स्तंभामधील लेखांची आठवण अजूनही काही वाचक करून देतात. महाराष्ट्रातील नद्यांच्या पात्रात फिरून त्यांची सद्यस्थिती मांडणारी, ‘मरणासन्न नद्या’ ही दीर्घ वृत्तमालिका लिहली. तिचंही तेच. या सर्व गोष्टींचा परिणाम म्हणून मराठी पत्रकारितेत पूर्वी काठावर असलेले हे विषय केंद्रस्थानी येण्यास मदत झालीच. शिवाय व्यक्तिश: मला पत्रकारितेतील प्रतिष्ठेचा ‘रामनाथ गोएंका अवॉर्ड फॉर एक्सलन्स इन जरनॅलिझम’ याच्यासह इतर पुरस्कारही मिळाले. पाच पुस्तके झाली. या सर्वांमध्ये आणखी एक महत्त्वाची बाब म्हणजे ‘लोकसत्ता’ मध्ये सलग पाच-सहा वर्षे चालवलेले पर्यावरणासाठीचे पान. त्या वेळी म्हणजे २००५ – ०६ च्या सुमारास पर्यावरणासाठी असे साप्ताहिक / पाक्षिक पान चालवणे ही कल्पना नवी होती.

या पानाच्या निमित्ताने ‘भवताल’ चा जन्म झाला. त्या वेळी श्री. कुमार केतकर हे ‘लोकसत्ता’ चे संपादक होते. त्यांनी दिलेली संधी आणि प्रोत्साहन यामुळे हे विषय हाताळू शकलो. या पर्यावरणाच्या पानाची संकल्पना मांडल्यावर, त्याचे नाव काय असावे, यावर बरीच चर्चा झाली. याबाबत मुंबईत त्या वेळच्या संपादकीय विभागातील वरिष्ठांची चर्चा झाली. अनेक शब्द सुचवण्यात आले. तत्कालीन सहसंपादक रेखा देशपांडे यांनी नाव सुचवले, ‘ताल – भवताल.’ त्यावरील चर्चेत ‘ताल’ शब्द मागे पडला आणि ‘भवताल’ या नावाने पान सुरू झाले. या पानाशी माझी ओळख निर्माण झाली. पुढे २०११-१२ च्या सुमारास हे पान बंद झाले, तरी ती अभिजित घोरपडे या नावाशी भवताल ची असलेली ओळख टिकून होती.

पुढच्या काळात म्हणजे २०१५ या वर्षात मी ‘लोकसत्ता’ तून बाहेर पडलो. आपण ज्या विषयांमध्ये मोठ्या प्रमाणात लिहीत आलो आहोत, ज्यावर काम करत आलो आहोत, त्या विषयांसाठी म्हणून स्वतंत्रपणे काहीतरी सुरू करावे, असे कितीतरी वर्षे आधी मनात घोळत होते. त्यातून या विषयांना वाहिलेले मासिक किंवा नियतकालिक सुरू करावे, त्याचा आगळा-वेगळा दिवाळी अंक असावा असा विचार पुढे आला. त्याला स्वाभाविकपणे ‘भवताल’ हे नाव दिले. असा या नावाचा जन्म. पुढे ‘भवताल’ ची व्याप्ती वाढत गेली. त्याच्या अंतर्गत मासिकाच्या पलीकडे अनेक उपक्रम सुरू झाले. पुढेही अनेक गोष्टी येतील. त्याची सुरुवात मात्र दिवाळी अंक आणि नियतकालिकापासून झाली.

- अभिजित घोरपडे

संस्थापक - संपादक, भवताल

 

(‘भवताल’ ची जडणघडण आणि प्रवासाबाबत वाचकांना माहिती देण्यासाठी हा उपक्रम...)

( क्रमश: )

--

भवताल

(हवा, पाणी, पर्यावरणाचा आरसा)

९५४५३५०८६२ / bhavatal@gmail.com

Bhavatal

(A platform dedicated to issues in water, environment and sustainability)

9545350862 / bhavatal@gmail.com

कीटक खाणारी, अडीच मार्कांची वनस्पती !

 

कीटक खाणारी, अडीच मार्कांची वनस्पती !

कीटक खाणाऱ्या वनस्पतीबद्दल प्रचंड कुतूहल होतं. अगदी लहानपणीपासून. जीवशास्त्राच्या पुस्तकात त्यांचे फोटो पाहून प्रचंड आश्चर्य वाटायचं. दवबिंदू आणि घटपर्णी... हे दोन शब्द मनात स्पष्टपणे कोरले गेलेत. पण आतापर्यंत त्यांचा संबंध आला तो, परीक्षेत फक्त अडीच मार्कांसाठी आकृती काढण्यापुरता. खाली एक पेल्याच्या आकार, वरती झाकण आणि त्यात काही किडे दाखवायचे. झाकणाला अर्धा मार्क असायचा 😊 आकृत्या काढताना आम्हा विद्यार्थ्यांची प्रतिभा खुलायची. मग घटपर्णीचा कधी भोपळा व्हायचा, तर कधी रांजण!

लहाणपणी या आकर्षणातून अनेक कल्पना सुचायच्या. मनात किंवा आपापसात कथा, गूढकथा निर्माण व्हायच्या. पुढे काही सिनेमांमधून माणसाला गिळणाऱ्या कल्पनेतल्या वनस्पती पाहायला मिळाल्या, पण या दोघी काही भेटल्या नाहीत. दवबिंदू अर्थात ड्रॉसेराची आपल्याकडच्या सड्यांवर (Lateritic plateau) पवसाळ्यात गाठ पडली. अतिशय सुंदर आणि आकर्षक. पण ती भिंगामधून पाहिल्याशिवाय नीट दिसणार नाही इतकी छोटीशी. आपल्याकडे तशा इतर कीटकभक्षी वनस्पतीही आहेत. त्याही अगदी छोट्या. कोणाची मुळं कीटक खाण्याचे काम करतात, तर कोणाच्या जमिनीलगत असलेलं खोडावर ही व्यवस्था. त्या स्पष्ट, थेट दिसत नसल्याने समाधान व्हायचे नाही.

ही झाली पार्श्वभूमी. खरी गोष्ट आता सुरू होतेय. “भवताल” च्या ‘Exploring Monsoon @Cherrapunjee’ या इकोटूरच्या निमित्ताने अलीकडेच चेरापुंजी, मौसमाई, शिलाँग, मॉलिनाँग, दावकी अशा वेगवेगळ्या ठिकाणी जाणे झाले. स्वच्छ गाव म्हणून नावाजलेल्या मॉलिनाँग येथे सकाळी गावाचा फेरफटका मारत होतो. त्यावेळी नाल्याच्या कडेला अचानक काहीतरी दिसलं आणि थांबलो. पाहतो तर ती घटपर्णी! एक न्याहाळायला लागलो, तर आजूबाजूला पाहावं तिकडं तीच. कुठं कुंपणावर चढलेली, तर कुठं अडगळीत वाढलेली... एखादं तण वाढावं अगदी तशी! कधीकधी लाजाळू बाबतही असं घडतं. एखादं रोप पाहून अप्रूप वाटतं, मग रस्त्याच्या कडेला सगळीकडं तीच पाहायला मिळते.

खरं तर आपल्याकडचा जास्त पावसाचा भाग आणि त्याहून जास्त पावसाचा ईशान्य भारत यामध्ये वनस्पतींच्या दृष्टीने बरेचसे साधर्म्य पाहायला मिळाले. दोन्हीकडे उष्णप्रदेशीय हवामान. पण मग घटपर्णी आपल्याकडं का नाही? वनस्पतीवैज्ञानिक व सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापाठीच्या वनस्पतीविज्ञान विभागातील प्राध्यापक डॉ. मिलिंद सरदेसाई यांनी त्याचे श्रेय तिथल्या पावसाबरोबरच आर्द्रतेला दिले. या घटपर्णीचा घट मोठा होऊन त्याचे झाकण वेगळे होण्याआधी म्हणजे घट मिटलेला असताना, ती औषधी म्हणून वापरली जाते. घट वाढून झाकण उघडल्यावर त्यात कीटक जायला लागतात आणि तो मग त्यात आम्लं पाझरायला लागतात.

ईशान्य भारतातल्या, विशेषत: मेघालयाच्या सफरीत बऱ्याच गोष्टी भेटल्या, पाहिल्या, ऐकल्या. त्यातली ही कीडे खाणारी, अडीच मार्कांची घटपर्णी वेगळी विशेष!

@ अभिजित घोरपडे

वैभव सोलापूरचे’ कॉफी टेबल बुकचे

 वैभव सोलापूरचे’ कॉफी टेबल बुकचे

मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांच्या हस्ते प्रकाशन

 

            पंढरपूर, दि. 29, (उ. मा. का.) :- सोलापूरची कला, संस्कृती, साहित्य आणि जैवविविधतेची माहिती घेण्याबरोबरच पर्यटनामध्ये वाढ व्हावी, या उद्देशाने सोलापूर जिल्हा प्रशासन आणि वन विभागातर्फे तयार करण्यात आलेल्या ‘वैभव सोलापूरचे’ कॉफी टेबल बुकचे प्रकाशन मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांच्या हस्ते करण्यात आले.

            शासकीय विश्रामगृह येथे आयोजित या कार्यक्रमाला महसूलमंत्री तथा जिल्ह्याचे पालकमंत्री राधाकृष्ण विखे-पाटील, सार्वजनिक आरोग्यमंत्री प्रा. डॉ. तानाजी सावंत, बंदरे व खनिकर्म मंत्री दादाजी भुसे, खासदार डॉ. जयसिद्धेश्वर महास्वामी, आमदार सर्वश्री भरत गोगावले, समाधान आवताडे आणि शहाजीबापू पाटील, माजी मंत्री बबनराव पाचपुते, लक्ष्मणराव ढोबळे, जिल्हाधिकारी मिलिंद शंभरकर, उपवनसंरक्षक धैर्यशील पाटील आदी उपस्थित होते.

            जिल्हा वार्षिक योजनेंतर्गत प्राप्त निधीतून या पुस्तकाची निर्मिती करण्यात आली असून त्यासाठी जिल्हा नियोजन अधिकारी पुंडलिक गोडसे, सहाय्यक वन संरक्षक बाबा हाके आणि लक्ष्मण आवारे यांचे सहकार्य लाभले.

            या कॉफी टेबल बुकमध्ये सोलापूर जिल्ह्यातील भाविकांचे श्रद्धास्थान असलेले पुरातन काळातील शिल्प कलेचा यादव कालिन अर्धनारी नटेश्वर, माचणूर, पंढरपूर येथील विठ्ठलाचे मंदिर, मल्लिकार्जुन मंदिर, अक्कलकोट स्वामी समर्थ मंदिर, हेमाडपंथी भगवंत मंदिर, वडवळचे नागनाथ मंदिर, दहिगाव येथील जैन मंदिर, अक्कलकोट मधील खाजा सैफुल मलिक दर्गाह, सोलापुरातील फस्ट चर्च आदी धार्मिक स्थळांचा समावेश करण्यात आलेला आहे.

            प्राचीन वारसा असलेला सोलापूर येथील भुईकोट किल्ला, मंगळवेढा, माढा, माचणूर, करमाळा, पिलीव येथील भुईकोट किल्ला, अक्कलकोट येथील राजवाडा, चार हुतात्मा स्मारक, सोलापूर महानगरपालिका इंद्रभवन, डॉ. कोटणीस स्मारक, वारकरी संप्रदायाची वारी परंपरा, महालिंगरायाची हुलजंती यात्रा, सिद्धरामेश्वराची गड्डा यात्रा, वडवळ नागनाथ यात्रा, उद्योग, कृषि पर्यटन केंद्र चिंचणी, कला व क्रीडा क्षेत्रातील सोलापूरचे योगदान, निसर्ग संपदा, जैवविविधता, सोलापूर शहराच्या मधोमध असलेले 200 हेक्टर क्षेत्रातील सिद्धेश्वर वनविहार, नान्नज येथील माळढोक पक्षी अभयारण्य यांचाही समावेश पुस्तकात आहे. याशिवाय या ठिकाणी आढळणारे विविध प्रकारचे शिकारी पक्षी, तृणभक्षक पक्षी, स्थलांतरीत होणारे पक्षी, फ्लेमिंगो (रोहित पक्षी), विविध सर्प प्रजाती, फुलपाखरे प्रजाती, विविध कोळी प्रजाती यांचाही समावेश या पुस्तकात करण्यात आला आहे.

0000

 

भवताल

 भवताल’चा मार्च २०२३ चा अंक प्रसिद्ध 

नमस्कार.

भवताल मासिकाचा मार्च महिन्याचा अंक प्रसिद्ध झाला आहे. तो सोबत शेअर करत आहोत.

अंकात पुढील लेखांचा समावेश आहे

• चिपळूणच्या पुरावरील उपाय आणि नष्ट होणारी ‘बांधण’ परंपरा

• जायफळाची राई - रहस्ये आणि आव्हाने

• माळ भिंगरीची गोष्ट!

• वसंतोत्सव... एक अविस्मरणीय अनुभव

• कुसुम्ब

• आणि बरेच काही...

आपण अंकासाठी नावनोंदणी केल्यामुळे आपणाला हा अंक देत आहोतच. जोडीला अंकाचे कव्हर आणि नावनोंदणीची लिंक देत आहोत. ती आपल्या संपर्कात पोहोचवून लोकांना नावनोंदणी करण्याचे आवाहन करावे.

तसेच, आपणही वर्गणीसह अंकाची नावनोंदणी करून ‘भवताल’ च्या कार्याला पाठबळ द्यावे, ही विनंती.

नावनोंदणीसाठी लिंक:

https://www.bhavatal.com/connectus/masik-nondani-information

- संपादक, भवताल मासिक

भवताल

(हवा, पाणी, पर्यावरणाचा आरसा)

९५४५३५०८६२ / bhavatal@gmail.com

Bhavatal

(A platform dedicated to issues in water, environment and sustainability)

9545350862 / bhavatal@gmail.com