पिठोरी पूजन (मातृदिन) : संततीसाठी मातृशक्तीची प्रार्थना 🌸

 पिठोरी पूजन (मातृदिन) : संततीसाठी मातृशक्तीची प्रार्थना 🌸

भारतीय संस्कृतीत "माता" हाच सृष्टीचा मूलाधार मानला गेला आहे. संततीचे कल्याण, आरोग्य आणि दीर्घायुष्य यासाठी माता जी उपासना करते, त्यात पिठोरी अमावस्या (म्हणजेच मातृदिन) विशेष स्थान आहे. हा दिवस केवळ धार्मिक व्रत नसून आईच्या निःस्वार्थ भावनेचे व त्यागमय शक्तीचे प्रतीक आहे.

---

📜 ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

भाद्रपद कृष्ण पक्षातील अमावस्येला पिठोरी अमावस्या पाळली जाते. याची मुळे वैदिक व पुराणकालीन परंपरेत दिसतात.

स्कंद पुराणात व्रतकथेचे वर्णन असून यात "संततीचे रक्षण व वृद्धी" हा प्रमुख उद्देश आहे.

"पिठोरी" या शब्दाचा अर्थ पीठापासून घडविलेली मूर्ती. या दिवशी देवीच्या 64 योगिनींची पीठातील प्रतिकात्मक मूर्ती घडवून त्यांची पूजा केली जाते.

पिठोरी अमावस्या ही स्त्रीप्रधान परंपरा आहे. माता आपल्या मुलांच्या सुरक्षिततेसाठी देवतेचे स्मरण करून निसर्गाशी एकरूप होते.

---

🌺 पूजनकथा

लोकमान्यतेनुसार एकेकाळी एका राणीला अनेक मुलं असूनसुद्धा त्यांचा अकाली मृत्यू होत असे. दुःखाने ग्रस्त राणीला एका ऋषींनी "पिठोरी व्रत" सांगितले. राणीने पीठापासून 64 योगिनींच्या प्रतिमा बनवून मातृदेवतेची पूजा केली. तिच्या प्रार्थनेने मुलांचे रक्षण झाले.

या कथेवरून पिठोरी पूजन ही परंपरा प्रचलित झाली.

---

🪔 पूजन पद्धती

1. स्नान व संकल्प – स्त्री उपवास करून व्रताचा संकल्प घेते.

2. पीठाची मूर्ती निर्मिती – 64 योगिनी व मातृदेवता यांच्या पीठातील मूर्ती किंवा प्रतीके बनवली जातात.

3. पूजन व नैवेद्य – फुले, दुर्वा, अक्षता, हळद-कुंकू अर्पण करून देवीला नैवेद्य दाखविला जातो.

4. कथा वाचन – संध्याकाळी व्रतकथा ऐकली जाते.

5. आरती व उद्यापन – देवीची आरती करून व्रताची सांगता केली जाते.

---

🌼 धार्मिक व सांस्कृतिक महत्त्व

संततीच्या दीर्घायुष्य, आरोग्य व यशासाठी आईची प्रार्थना.

"मातृदेवो भव" या वेदवचनाची अनुभूती.

मातृत्वाचा त्याग, माया व जपण्याची भावना अधोरेखित करणारा दिवस.

महिलांच्या एकत्र येऊन केलेल्या सामूहिक पूजनामुळे सामाजिक ऐक्य वृद्धिंगत होते.

---

🧭 आधुनिक संदर्भ

आज पाश्चात्य पद्धतीने "मदर्स डे" एका दिवसापुरता साजरा होतो. पण आपल्या परंपरेतील पिठोरी अमावस्या हा खरा मातृदिन आहे.

तो केवळ आईवर प्रेम व्यक्त करणारा दिवस नाही, तर आईने मुलांच्या कल्याणासाठी उपवास, प्रार्थना आणि व्रत करणे ही त्याची वैशिष्ट्ये आहेत.

---

🌿 निष्कर्ष

पिठोरी पूजन हा फक्त धार्मिक विधी नसून आईच्या उदात्ततेचे आणि मातृशक्तीच्या सामर्थ्याचे सांस्कृतिक दर्शन आहे. संततीसाठी आई जेव्हा देवीचे स्मरण करून प्रार्थना करते, तेव्हा ती स्वतः देवतेचे रूप धारण करते. म्हणूनच पिठोरी अमावस्या हा दिवस मातृदिन म्हणून भारतीय संस्कृतीत विशेष महत्वाचा ठरतो.

---

ज्योती प्रकाश म्हात्रे

ग्रंथपाल

स्व प्रभाकर पाटील सार्वजनिक वाचनालय