अस्वस्थ करणारे गॅसेस आणि आयुर्वेद उपचार
डॉ. आनंद ओक
पोट जाड वाटू लागणे, पोटाचा आकार वाढणे, पोट गच्च होणे, किंवा तडस लागल्याप्रमाणे चढणीला लागणे, ढेकर येणे, गुद्द्वारावारे गॅस सरकणे सामान्यपणे वरील तक्रारी कमी-अधिक प्रमाणात प्रत्येकास जाणवतातच. काहींना पोटात दुखते, छातीत दुखते, श्‍वास घेण्यास त्रास वाटतो, अस्वस्थ वाटू लागते. काय आहे हा त्रास? क्षु ल्लक स्वरूपाचे असूनही वारंवार उद्भवल्यास मात्र माणसाचे स्वास्थ पूर्णपणे बिघडवू शकतात. अशा तक्रारीपैंकी एक तक्रार म्हणजे पोटातील गॅसेस! ‘पोटात वायू धरणे’ असेही संबोधन यास वापरले जाते.
प्रत्येकाला कधी ना कधी तरी ही तक्रार झालेली असते. तसेच प्रत्येक वेळी डॉक्टरी उपचार करावे लागतातच असेही नाही. तरी देखील चौघात बसणे अशक्य करणार्‍या, मनस्वास्थ्य बिघडविणार्‍या या तक्रारीची शास्त्रीय माहिती प्रत्येकास असणे महत्त्वाचे वाटते. गॅसेस उत्पन्न होण्याची कारणे ः वास्तविक अन्‍नाचे पचन होत असताना अल्प प्रमाणात गॅस प्रत्येकातच उत्पन्न होत असतात; पण पचन क्रिया व्यवस्थित असल्यास ते आपोआप जीरूनही जातात. परंतु, पाचक शक्‍ती म्हणजेच पाचकस्रावांचे प्रमाण कमी असल्यास किंवा आतड्याच्या हालचालीस कोणत्याही कारणाने बाधा आल्यास गॅसेसचा त्रास सुरू होतो. पोटातील विविध अवयवांच्या वेगवेगळ्या आजारांमुळे पाचकरस व जठराची आतड्यांची हालचाल बिघडत असते. व गॅसेस उत्पन्न होत असतात.
जठराचा दाह/सूज (गॅस्टायटीस) आतड्याचा दाह (कोलायटीस), अमिबियासीस, पित्त वाढणे हे विकार सामान्यपणे गॅसेसचा त्रास उत्पन्न करतात तर काही वेळा पित्तशयाची सूज, पित्तशयातील खडा, मूतखडा हे विकारही गॅसेस उत्पन्न करतात. बद्धकोष्ठता किंवा संडास साफ न होणे यामुळे गॅसेस वाढतात. वार्धक्यामुळे आतड्यांची शक्‍ती कमी झाल्याने हालचाल मंद असते. त्यामुळे गॅसेस उत्पन्न होतात. लहान बालकात आतड्याची शक्‍ती पुरेशी वाढलेली नसल्यामुळे गॅसेसचा त्रास होतो.
वरील कारणांबरोबरच गॅसेस उत्पन्न करणारे पदार्थ जास्त किंवा वारंवार खाण्यात आल्याने गॅसेस होतात. तसेच जेवल्यानंतर लगेच झोपणे, कोणताही व्यायाम न करणे व सतत खाणे यामुळे गॅसेस उत्पन्न होतात. काही रुग्णांत मानसिक ताण काढल्यानंतर गॅसेसचा त्रास वाढल्याचेही वाढल्याचेही आढळते. अचानक झालेला पिण्याच्या पाण्यातील बदल अथवा अशुध्द पाणी पिण्यात आल्यानेही गॅसेसचा त्रास होतो.
गॅसेस जास्त वाढविणारे पदार्थ ः बटाटा, शाबुदाणा, अंडी, मांसाहार, अतिप्रमाणात भात, पुरणपोळी, इडली, ढोकळा, उत्ताप्पा, भेळ, ब्रेड, उसळी, (कडधान्ये), इत्यादी पदार्थ गॅसेसचे प्रमाण वाढवण्यास मदत करतात. तसेच अतिप्रमाणात वारंवार काहीही खात राहणे व व्यायाम व फिरणे न करणे यामुळे सर्वच पदार्थांनी गॅसेस वाढतात. यामुळेच गॅसेसचा त्रास असणार्‍यांनी वरील पदार्थ नेेहमी टाळणे महत्त्वाचे असते.
4) गॅसेसची लक्षणे ः
पोट जाड वाटू लागणे, पोटाचा आकार वाढणे, पोट गच्च होणे, किंवा तडस लागल्याप्रमाणे चढणीला लागणे, ढेकर येणे, तेवढ्यापुरते बरे वाटणे, गुद्द्वारावारे गॅस सरकणे सामान्यपणे वरील तक्रारी कमी अधिक प्रमाणात प्रत्येकास जाणवतातच. काहींना मात्र पोटात दुखू लागते, छातीत दुखते, श्‍वास घेण्यास त्रास वाटतो, छातीत चमका येतात, अस्वस्थ वाटू लागते. दरम्यान हृदयविकारात अशीच लक्षणे उत्पन्न होत असल्याचे पाहीलेले किंवा वाचलेले, ऐकलेले असते. त्यामुळे “हे हार्टचे दुखणे तर नाही ना?” अशी शंका मनात उत्पन्न होते. आणि एकदा अशी शंका उत्पन्न झाल्यावर “चिंते” मुळे छातीत धडधडू लागते. श्‍वास घेण्यास घेण्यास अधिकच त्रास वाटू लागतो, घाम येतो. मग डॉक्टरकडे नेल्यावर इ सी जी काढला जातो; पण तो ‘पूर्णपणे’ नॉर्मल असल्याचे कळते. गॅसेसचे औषध घेतल्यावर झटक्यात बरे वाटते. पण ‘शुल्लक वाटणारे गॅसेलसचे दुखणे मनात “भीती” मात्र निर्माण ठेवते. काहीजणात पाठीत दुखणे, कंबर दुखणे, डोके दुखणे या तक्रारी जाणवतात.
5) गॅसेसचे दुष्परिणाम ः
जडत्व, कोणतेही काम नकोसे वाटणे, मरगळ, निरुत्साहीपणा, कार्यक्षमता कमी होणे, पचन कमी झाल्यामुळे पोषकांश कमी मिळतात. सततचे गॅसेस दुर्लक्षित राहिल्यास त्याचा तब्येतीवरही परिणाम होतो.
6) गॅसेसवरील उपचार ः
गॅसेसचा त्रास सुरू झाल्यावर अनेकजण जाहिरातीमधून कळलेल्या विविध औषधे तात्पुरती घेत असतात. गॅसेस सरकवण्याची क्रिया या औषधांनी झाल्यामुळे तात्पुरता आरामही मिळतो. पण “आपल्याला गॅसेस कोणत्या कारणांनी उत्पन्न होत आहेत? हे कळणे महत्त्वाचे असते. ते कारण दूर होणे गरजेचे असते. त्यामुळे गॅसेसचा त्रास झाल्यावर तज्ज्ञ डॉक्टरला दाखवून या कारणांचा शोध घेऊन त्या कारणाबरहूकूम उपचार करावे लागतात.
वनस्पती औषधांपैकी सुंठ, मिरी, पिंपळी, हिंग, शेंदेलोण, पांदेलोण, जिरे, लसून, चिंचाक्षार, यवक्षार, सज्जीक्षार, लिंबू रस, शंखभस्म इत्यादी घटकांच्या सुंयक्‍त कल्पाचा रुग्णाच्या प्रकृतीनुसार वापर केला जातो. गॅसेस कमी करणारी ही औषधे अग्‍निमांद्य दूर करून पचनशक्‍ती देखील वाढवितात. या उपचारांच्या जोडीलाच क्षार किंवा लवणयुक्‍त तीळ तैल रोज रात्री 10 ते 15 मिनिटे हलक्या हाताने पोटाला लावावे व लगेच 10 मिनिटे पोट शेकावे. यामुळे उत्तमप्रकारे वातशमन होते. तसेच पोटातील स्नायुंची शक्‍ती वाढून आतड्याची गती सुधारते. काही वेळा गॅसेसचा त्रास जास्त प्रमाणात असल्यास मात्र, बस्तीचाही उपयोग करावा लागतो. तसेच गॅसेसचे कारण म्हणून सांगितलेल्या मूळ विकारांचे म्हणजे आतड्याची सूज इत्यादींचे उत्तम उपचार आयुर्वेदिक औषधांनी होतात. त्यामुळे गॅसेसवरील उपचाराबरोबरच मूळ विकाराचे देखील आयुर्वेदिक उपचार घ्यावेत.
